Jaki je spōłczesny Ślōnzok? Co je w nos inkszego, jak we naszych prôjcach? Wszyjskich nos zmiynił czos – na lepsze abo na gorsze? Pōdźcie kuknymy jako to richtich je, ôd A do Z.
Tyn tekst niy ma naukowōm robotōm ze poruletnimi statystykami, a yno zbiyraninōm luźnych ôbserwacyji ślōnskigo świata nowoczesnego, ôdnosi sie do umownie przijmniyntej wiynkszości spōłczesnych Ślōnzokōw. “Downij” we artiklu znaczy za starego piyrwy, za naszych praōpōw i ōmōw, a niy za naszych fatrōw i mutrōw.
A: Auslynder
- Downij: Ludzie ganc cudzi, totalnie inksi jak my. Ô ôd nich landach wiedzielimy niywiela – głōwnie skirz chybu dostympu do źdrzōdeł, ale i skuli tego, że niy mielimy za wiela czasu i szkrabki ku interesowaniu sie żywotym we dalekich krainach. Zawarte granice, ekōnōmijo i sytuacyjo polityczno zniymożebniały wiynkszej tajli Ślōnzokōw zwolne rajzowanie i poznowanie cudzych kultur. Krōm cołkij naszej ôtwartości, do auslyndrōw podłazilimy zawdy se srogim dystansym.
- Terozki: Bodej kożdy z nos mo chocioż jednego auslyndra za kamrata, masa z nos sztyjc mo kōntakt ze ludziami ze inkszych landōw. Dziynki internecy, ôdewrzitym granicōm i rozkulaniu tōnigo transportu poznowōmy inksze kultury, miasta, godki i prziwyki. Niyroz wiymy ô świecie wiyncyj, jak ô swojij ôkolicy. Sōm my coroz bardzij ôdewrzici na ludzi ze cołkigo świata, chytōmy miyndzynarodowe kamractwa, formuje sie coroz wiyncyj “ślōnsko-auslynderskich” familiji.
B: Baba
- Downij: Na mus we chałpie, przi bajtlach. Mōgła za zakupy, schranianie, pucowanie i rychtowanie jodła na przijście chopa nazod ze roboty. Sama robiła yno wtynczos, jak we chałpie bōła ciynżko sytuacyjo finansowo.
- Terozki: Ślōnskie baby robiōm i sōm przi tymu znocznymi szpecami. Czynsto majōm srogie stanowiska. Mōmy ślōnskie baby za prezydyntōw i dyrektorōw. Sztyjc epno tajla spostrzōd nich staro sie ô chałpa i szumnie warzy. Cołki czos niychyźnie ajnsztelujōm kogo ku schranianiu abo ku wachowaniu bajtli.
C: Chop
- Downij: Głōwnym zadaniym i cylym żywota Ślōnzoka bōłu fołdrowanie familije. Mustrym sukcesu byli grubiorze – zicher robota, dobre pijōndze, “barbōrka” i “szternostka”. We chałpie ślōnski chop mioł se dychnyć i dobrze pojeś. Broł na sia sprowianie banotōw i rozmaite rymōnty. Bez weekyndy łaził na mecze Grubiorza, Ruchu abo A-klasowej ferajny ze swojij ôkolicy i szpiloł we szkata ze kamratami.
- Terozki: Ôbowiōnzki dōmowe i bildowanie bajtli tajluje jednako miyndzy siebie a baba. Co drugi umi warzyć, a co szworty biglować. Co szōsty narychtuje ciyczōncy kokotek abo niyfōngujōnce radyjo. Szpachli i pyndzla chyto sie niychyźnie, radzij zabuli fachmōnowi. Bez weekyndy idzie uwidzieć dzielynie – pōłek ślōnskich chopōw ôstowo w dōma i dziwo sie na fusbal, skoki NARCIARSKIE abo Formuła 1 we telewizorze, a drugi pōłek poznowo nowe sztele, ciśnie kajś na kole abo łazi po gōrach.
D: Dzieciōntko
- Downij: Rodziło sie we Gody i nawiydzało z gyszynkami chałpy posłusznych bajtli zaro po familijnym kōncercie kolynd. Ôstowiało pod kristbaumōm szekulady, bōmbōny, a jak miało lepszy rok, to i galoty abo zygorek.
- Terozki: Prziłazi bez nocka 24. grudnia, po tym jak dōmownicy pozaglōndajōm już na “Kevina samego we chałpie”. Przitarguje nafolowane po kraj tasze. Czasym we plac Dzieciōntka prziłazi Mikołoj abo – ô jerōnie! – Anieliczek abo Gwiazdor. Do polegniyntych pod gojikiym laptopōw, tabletōw i mobilniokōw przilepio niyuwidzialne szkartki: “za to, że niy bōło czasu we weekyndowe wieczory” i “tak, coby inksze bajtle zowiściły”.
E: Europa
- Downij: Wszyjskie landy na zachōd ôd nos. Wszyjskie landy, we kerych “lepij sie żyje”. Lepszy świot, w kerym dostowo sie masa pijyndzy za nic. Teryn, do kerego przinoleżymy yno terytorialnie, skirz tego, że sōm my na tej samej tajli lōndu. Myntalnie, kulturowo i ekōnōmicznie – inkszo, blank cudzo kraina.
- Terozki: My i landy naôbkoło. Mocny kōntynynt, roztosetliczny, kery mo tyż masa swoich problymōw. Niy ma tukej już ziym ôbiecanych, rajōw finansowych. Masa modych Ślōnzokōw godo ô Europie jako ô swoim hajmacie, coroz czynścij sie słyszy “jeżech ajnfach Europejczykiym”.
F: Familijo
- Downij: Baba i chop hajtali sie jak mieli 18-22 lata. Po roku wszyjscy wyglōndali już ôd nich potōmnych. Tak “sie zdało”. Fajrowanie trzecij rocznicy żyniaczki bōło nojlepij widziane we minimum sztyropersōnowej ferajnie. Fōngowali gynau jak we podpunktach “B” i “C”.
- Terozki: Baba i chop wiōnżōm sie ze sobōm czynsto “bez ôbiycek”. Ewyntualne śluby bierōm krōtko przed abo zaro po 30. gyburtstagu. Na bajtle uznowujōm sie coroz rzodzij abo planujōm je “na niyskorzyj”. Skuli kwestyji religijnych i sztyjc fest kōnserwatywnych poglōndōw Ślōnzokōw, zwiōnzki babsko-babskie i chopsko-chopskie fōngujōm, ale yno w tajymnicy abo na emigracyji.
G1: Gruba
- Downij: Mokry śniczek kożdego ślōnskigo karlusa. Gwarancyjo powodzynio i dosadnego żywota we prziszłości. Synōnim zicher zatrudniynio, jednakich pijyndzy i atrakcyjnych przidowkōw dlo cołkij familije. Retunek ôd ôbowiōnzkowego wojska.
- Terozki: Pōmału zemiyrajōnce tajle srogij indtustryji. Skirz wieloletnich działań, niytrefiōnych decyzyji i chybu inwestycyji, bergmōnkōw na grubach je ze roku na rok je coroz mynij. Modzi Ślōnzocy zoziyrajōm na gruby z uśmiychym jak na historyczny symbol regiōnu, ale ôdwyrtujōm ôd nich łep jak sznupiōm za robotōm.
G2: Gorol
- Downij: Wszyjscy ludzie, kerzy sie niy narodzili i niy dorōśli na Ślōnsku. Cudzi prziwandrowalcy, kerzi robili na paskuda naszymu regiōnowi. Podle masy Ślōnzokōw, Gorole to bōła gorszo zorta ludzi i żodyn niy śmioł im zatrufać.
- Terozki:
Wszyjscy ludzie, kerzy sie niy narodzili i niy dorōśli na Ślōnsku. Cudzi prziwandrowalcy, kerzi robiōm na paskuda naszymu regiōnowi. Podle masy Ślōnzokōw, Gorole to je gorszo zorta ludzi i żodyn niy śmi im zatrufać.Mocka Ślōnzokōw sztyjc kuko na Goroli z dystansym. Ale tak po prowdzie to srogo tajla z nos mo masa kamratōw postrzōd ludzi spoza Ślōnska, wiōnżymy sie z persōnami, kere rōsły poza naszym hajmatym. Społym bywōmy, robiymy i fajrujymy. Nasze tradycyje i prziwyki sie wzajymnie przenikajōm i dopełniajōm.
H: Hajmat
- Downij: Fest wyraźny tajlōng postrzōd ludzi, kerzi miyszkali na Ślōnsku na tych, kerzi czuli sie yno Ślōnzokami, yno Polokami abo yno Nimcami. Skuli zmuszanio Ślōnzokōw do poprawnych wtynczos politycznie deklaracyji, masa naszych landsmanōw niyskorzyj automatycznie deklarowało sie jako Poloki, chocioż niy czuli sie tajlōm tego narodu.
- Terozki: Dziynki wiynkszym ôpcyjōm ku deklaracyji narodowości, ofyn godōmy, że sōm my Ślōnzokami. Ale i tak dlo masy spostrzôd nos hajmat je czynsto ciynżki do ôkryślynio. Sōm my i Ślōnzokami, i Polokami. Ślōnzokami i Nimcami. I Czechami. Yno Polokami. Yno Ślōnzokami. Trefio sie, że tak ciynżko je nōm znojś swōj hajmat na karcie świata, że we polu “hajmat” wpisujymy miasto abo bai dziylnica abo ôsiedle, coby jak nojbardzij zawynzić teryn sznupanio.
I: Interneca
- Downij: Jako interneca?
- Terozki: Drugi, rōwnoległy świot, w kerym sztyjc fōngujymy i spyndzōmy srogszo tajla swojigo fraj czasu. Dźwiyrze ku informacyjōm i kōntaktōm. Pierōnowo wożny dlo Ślōnskości, dlo kerej je epnōm szansōm na przebicie sie do szyrszej świadōmości i dōnście do wiynkszej tajli ôdbiyroczy. Moc ôpcyji na flyjgowani i propagowani naszej godki, tradycyji i kultury.
J: Jynzyk
- Downij: Ślōnsko godka bōła naturalnym, piyrszym jynzykiym, jaki poznował we chałpie ślōnski bajtel. Polskigo, niymieckigo eli ruskigo uczyło sie dziepiyro we szuli abo krōtko zaczym do nij poszło.
- Kapka niyskorzyj: Niykere Ślōnzoki – nasze starziki abo i ôjce – dali se pedzieć, że godka to je wsiowy dialekt i bitowali bajtlikōm chyndogo polszczyzna.
- Terozki: Duma skuli ślōnskij godki je nazod. Je ôna sztyjc bardzij i bardzij “modno”, dobrze widziano i lepij ôdbiyrano i spokopiano. Je tyż bardzij medialno i chutnij używano we codziynnych rylacyjach.
Alfabety spōłczesnego Ślōnzoka niy idzie ôdniyść do kożdego z nos. Po prowdzie to we stu procyntach niy idzie jij ôdniyść do żodnego. Ale na isto kożdy z nos znojdzie w nij cosik ô siebie. Ściołbych, coby ta lista bōła takōm spōminajkōm. Zdrzadłym i wegwajzerym dlo nos wszyjskich. Cobymy szli z duchym czasu, niy rozpōminali do przesady przeszłości, niy dropali bolokōw, ale i cobymy nikyj niy przepōmnieli, fto my sōm. Jo głymboko dufōm, że gynau tak trza żyć – lecieć gibcyj, jak sie werci i pedzieć se “halt”, jak lotać już niy trza.
Na drugo tajla alfabety prosza we strzoda. A już terozki prosza do szrajbniyńcio co myślicie ô tym tekście i co mocie do pedzynio ô ślōnskości na naszej zajcie na Facebooku, pod linkiym do tego wpisu. Kożdy kōmyntorz, przajka i podowanie dalij naszych artikli zwolo nōm dōnś do szyrszego grōna ôdbiyroczy i zezwolo na przekozywanie informacyji na tymat Ślōnska i ôd niego inkszości do wiynkszej liczby ludzi.
